Στον αχανή καμβά της παγκόσμιας λογοτεχνίας, λίγες μορφές έχουν χαραχτεί τόσο ανεξίτηλα στη συλλογική συνείδηση όσο η Πηνελόπη, η πιστή βασίλισσα της Ιθάκης. Επί είκοσι χρόνια, ύφαινε την προσμονή την ημέρα και την ξήλωνε τη νύχτα, ένα αιώνιο σύμβολο αφοσίωσης, υπομονής και ευφυΐας. Η Πηνελόπη είναι ο φάρος που περιμένει στο λιμάνι, η σταθερή άγκυρα στην οδύσσεια ενός άντρα. Δίπλα σε κάθε Οδυσσέα, μας λέει ο μύθος, στέκει μια Πηνελόπη. Αλλά τι συμβαίνει όταν η γυναίκα παύει να είναι απλώς ο προορισμός και γίνεται η ίδια η ταξιδιώτισσα; Ποια είναι η ιστορία της Γυναίκας μετά την Πηνελόπη;
Η μορφή της Πηνελόπης, αν και αναμφισβήτητα δυναμική για την εποχή της –άλλωστε κυβερνούσε ένα βασίλειο και χειραγωγούσε τους μνηστήρες με αξιοθαύμαστη διπλωματία–, ορίστηκε πρωτίστως από την απουσία του συζύγου της. Η ταυτότητά της ήταν συνυφασμένη με τον ρόλο της ως «συζύγου του Οδυσσέα». Η δική της Οδύσσεια ήταν εσωτερική, ένας μαραθώνιος καρτερίας που εκτυλισσόταν στους κλειστούς χώρους του ανακτόρου. Η αρετή της μετριόταν με το μέτρο της πίστης και της αναμονής.
Για αιώνες, αυτό το αρχέτυπο κυριάρχησε. Η γυναίκα-λιμάνι, η γυναίκα-πατρίδα, η γυναίκα-έπαθλο που περιμένει τον ήρωα να ολοκληρώσει την περιπλάνησή του. Από την Βεατρίκη του Δάντη μέχρι τις ηρωίδες του βικτωριανού μυθιστορήματος, η γυναικεία αρετή συχνά ταυτιζόταν με την παθητική προσμονή και την ακλόνητη αφοσίωση σε έναν άντρα. Η δράση, η περιπέτεια, η ανακάλυψη του εαυτού μέσα από τις δοκιμασίες του κόσμου, ήταν προνόμιο ανδρικό.
Ωστόσο, οι σπόροι της αλλαγής είχαν ήδη φυτευτεί. Στις τραγωδίες, μορφές όπως η Αντιγόνη και η Μήδεια αμφισβήτησαν τους κοινωνικούς κανόνες, διεκδικώντας έναν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της μοίρας τους, έστω κι αν αυτό τις οδηγούσε στην καταστροφή. Ήταν οι πρώτες ρωγμές στο καλούπι της Πηνελόπης.
Η πραγματική μεταμόρφωση, όμως, συντελείται στη σύγχρονη εποχή. Η Γυναίκα μετά την Πηνελόπη αρνείται να είναι απλώς το σάβανο που υφαίνεται και ξηλώνεται. Διεκδικεί το δικαίωμα να υφάνει το δικό της ταξίδι, με τα δικά της χρώματα και σχέδια. Δεν περιμένει πια τον Οδυσσέα να επιστρέψει από την Τροία· συχνά, είναι η ίδια που έχει φύγει για τη δική της Τροία, για τη δική της μάχη, για τη δική της αναζήτηση.
Η σύγχρονη γυναίκα είναι η Νόρα του Ίψεν που εγκαταλείπει το «Κουκλόσπιτο», συνειδητοποιώντας ότι ο ρόλος της συζύγου και της μητέρας, όπως της επιβλήθηκε, είναι μια φυλακή για το πνεύμα της. Είναι η Βιρτζίνια Γουλφ που διεκδικεί «Ένα Δικό της Δωμάτιο», έναν προσωπικό χώρο όχι μόνο φυσικό, αλλά κυρίως πνευματικό και δημιουργικό. Είναι η Σιμόν ντε Μποβουάρ που διακηρύσσει ότι «δεν γεννιέσαι γυναίκα, γίνεσαι», αποδομώντας την ιδέα μιας προκαθορισμένης γυναικείας φύσης.
Η Οδύσσεια της Γυναίκας μετά την Πηνελόπη δεν είναι πλέον ένα ταξίδι αναμονής, αλλά ένα ταξίδι δράσης και αυτοπραγμάτωσης. Οι σύγχρονοι Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες δεν είναι μυθικά τέρατα, αλλά οι κοινωνικές προκαταλήψεις, οι γυάλινες οροφές, οι εσωτερικευμένες αμφιβολίες και οι συστημικές ανισότητες. Η δική της Ιθάκη δεν είναι απαραίτητα ένας άντρας ή ένα σπίτι, αλλά η ολοκλήρωση του εαυτού της, η επίτευξη των στόχων της, η κατάκτηση της φωνής της.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αρετές της Πηνελόπης –η ευφυΐα, η ανθεκτικότητα, η ικανότητα για βαθιά αγάπη και αφοσίωση– έχουν χάσει την αξία τους. Αντιθέτως, ενσωματώνονται σε ένα νέο, διευρυμένο μοντέλο γυναικείας ταυτότητας. Η σύγχρονη γυναίκα μπορεί να είναι και Πηνελόπη και Οδυσσέας. Μπορεί να είναι η σταθερή δύναμη για τους αγαπημένους της, αλλά και η καπετάνισσα στο δικό της καράβι, που χαράζει τη δική της πορεία σε αχαρτογράφητα νερά.
Η ιστορία της Γυναίκας μετά την Πηνελόπη είναι η ιστορία μιας απελευθέρωσης. Είναι η αναγνώριση ότι κάθε γυναίκα κουβαλά μέσα της τη δική της περιπέτεια, τη δική της επική αφήγηση. Δεν είναι πια η σελήνη που απλώς αντανακλά το φως ενός ήλιου, αλλά ένα αυτόφωτο ουράνιο σώμα, με τους δικούς της κρατήρες, τις δικές της θάλασσες, τη δική της μοναδική τροχιά. Η κληρονομιά της βασίλισσας της Ιθάκης παραμένει πολύτιμη, όχι ως πρότυπο προς μίμηση, αλλά ως σημείο εκκίνησης· ως η απόδειξη της δύναμης που κρύβεται στην αναμονή, αλλά και ως η πρόκληση για τη δύναμη που γεννιέται στο ταξίδι. Η σύγχρονη Πηνελόπη, τελικά, έχει καταλάβει ότι το πιο σημαντικό υφαντό είναι η ίδια της η ζωή, και αυτή τη φορά, δεν θα επιτρέψει σε κανέναν να της το ξηλώσει.
