Οι πληροφορίες μας περιβάλλουν όπως ο αέρας. Ποτέ στην ιστορία οι άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση σε τόσες πολλές πληροφορίες, τόσο γρήγορα και τόσο ελεύθερα. Ωστόσο, οι πληροφορίες δεν ισοδυναμούν με αλήθεια. Στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος αυτού που θεωρείται «πληροφορία» είναι σκουπίδια — μυθοπλασία, αυταπάτες ή καθαρά ψέματα.
Γιατί;
Επειδή η αλήθεια κοστίζει. Το να κατακτήσεις είναι μια δαπανηρή, περίπλοκη και συχνά οδυνηρή επιχείρηση, ενώ οι ιστορίες μπορεί να είναι φθηνές, απλοϊκές και κολακευτικές.
Η αλήθεια είναι ακριβή, η μυθοπλασία είναι φθηνή
Η αποκάλυψη της αλήθειας είναι μια δαπανηρή υπόθεση. Η αληθινή περιγραφή μιας οικονομικής κρίσης, μιας πανδημίας ή ενός πολέμου απαιτεί χρόνο, χρήμα, νοημοσύνη και επίπονη προσπάθεια. Πρέπει να ερευνήσει κανείς, να συγκρίνει πηγές, να ελέγξει υποθέσεις, να αναλύσει στοιχεία. Είναι μια εργασία που απαιτεί πολύ χρόνο και κόπο, και ο κόπος αυτός είναι αόρατος μέχρι να αποκρυσταλλωθεί σε μια αξιόπιστη αφήγηση.
Η μυθοπλασία, αντίθετα, δεν κοστίζει σχεδόν τίποτα. Δεν απαιτεί έρευνα, πραγματικά δεδομένα, προσεκτική εξέταση αιτίων και αποτελεσμάτων. Μπορείς να επινοήσεις μια ιστορία σε λίγα λεπτά και να την παρουσιάσεις με κύρος. Ένα σλόγκαν, μια θεωρία συνωμοσίας, μια προπαγάνδα συνωμοσίας, μια φήμη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης — όλα αυτά μπορούν να δημιουργηθούν και να διαδοθούν με αμελητέο κόστος. Σε μια αγορά που καθοδηγείται από την θέαση και όχι από την εγκυρότητα, από την αίσθηση και όχι από την ακρίβεια, οι φθηνές ιστορίες ξεπερνούν εύκολα τις ακριβές αλήθειες.
Η αλήθεια είναι περίπλοκη, η μυθοπλασία είναι απλή
Η πραγματικότητα αντιστέκεται στην απλοποίηση. Είναι γεμάτη από αποχρώσεις, πολυπλοκότητα, συνθετότητα και αλληλεξάρτηση συχνά αντιφάσεων ή αντιθέσεων. Μια αληθινή εξήγηση των γεγονότων σπάνια χωράει σε μια μόνο φράση ή τίτλο.
Πάρτε για παράδειγμα την ιστορία του John Snow, του γιατρού του 19ου αιώνα που ανακάλυψε ότι η χολέρα μεταδιδόταν μέσω μολυσμένου νερού και όχι από «κακό αέρα» ή μιάσματα. Για να αποδείξει τη θεωρία του, έπρεπε να χαρτογραφήσει τις εστίες της επιδημίας, να μελετήσει τα πηγάδια και να πείσει τις αρχές να κλείσουν την αντλία της Broad Street στο Λονδίνο. Η αιτιώδης αλυσίδα —μικρόβια στα απόβλητα, μόλυνση του πόσιμου νερού— ήταν πολύπλοκη και αόρατη με γυμνό μάτι.
Αντίθετα, θεωρίες όπως του «μιάσματος» επικρατούσαν γιατί ήταν ανάλογες με την αντίληψη των ανθρώπων σε κάθε εποχή: όπως ότι οι ασθένειες προέρχονται από τις δυσάρεστες οσμές. Ή ότι: οι ασθένειες είναι είτε έργο μαγισσών, είτε θεϊκή τιμωρία. Αυτές οι εξηγήσεις δεν απαιτούσαν έρευνα, υπομονή ή επανεξέταση των καθιερωμένων συνηθειών –υπευθυνότητα και συμμετοχή του ανθρώπου στη μοίρα του. Οι δογματικές απόψεις ήταν λανθασμένες — αλλά ήταν εύκολο να τις κατανοήσει κανείς και ήταν συναισθηματικά ικανοποιητικές.
Οι περισσότεροι άνθρωποι, τότε και τώρα, προτιμούν τις απλές ιστορίες από τις περίπλοκες αλήθειες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μυθοπλασία, οι φήμες και οι μύθοι διαδίδονται γρηγορότερα από τις επιστημονικές εκθέσεις ή τις έρευνες.
Η αλήθεια πονάει, η μυθοπλασία διεγείρει και κολακεύει την φαντασία
Ακόμα και όταν η αλήθεια αποδεικνύεται, μπορεί να είναι ανεπιθύμητη. Η αλήθεια για τον εαυτό μας, ατομικά ή συλλογικά, συχνά πληγώνει βαθιά. Μπορεί να αποκαλύψει άγνοια, διαφθορά, ανικανότητα, αμέλεια ή υποκρισία. Μπορεί να απαιτήσει δυσάρεστες αλλαγές.
Η μυθοπλασία, από την άλλη πλευρά, μπορεί να δημιουργηθεί για να κολακεύει, να παρηγορεί, να ηρεμεί. Μια ψευδής αφήγηση μπορεί να μας κάνει θύμα εξωτερικών εχθρών αντί για υπεύθυνο των δικών μας λαθών. Μπορεί να καθησυχάσει μια κοινωνία ότι η παρακμή είναι προσωρινή ή ότι τα προβλήματα προκαλούνται όντως από τους αποδιοπομπαίους τράγους και όχι από συστημικά ελαττώματα. Οι ιστορίες μπορούν να μας πουν αυτό που θέλουμε να ακούσουμε — και οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να παρηγορούνται παρά να αμφισβητούνται.
Ο πολιτισμικός πυρήνας του προβλήματος
Η κυριαρχία της φθηνής μυθοπλασίας έναντι της ακριβής αλήθειας της ακρίβειας έχει βαθιές συνέπειες. Δυσχεραίνει τη συλλογική δράση ενάντια στις πραγματικές προκλήσεις. Ανταμείβει όσους μπορούν να πουν ελκυστικά ψέματα έναντι όσων εργάζονται με αφοσίωση και συνέπεια για να αποκαλύψουν δυσάρεστα γεγονότα. Διαβρώνει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, επειδή οι θεσμοί που παράγουν την αλήθεια είναι πάντα πιο αργοί, πιο προσεκτικοί και πιο περίπλοκοι από τις φημολογίες.
Αλλά κάτω από αυτές τις συνέπειες κρύβεται κάτι βαθύτερο, πιο δύσκολο να το δει κανείς στα νιάτα του και ακόμα πιο δύσκολο να του αντισταθεί και να επιλέξει κανείς και να επιμείνει στον δρόμο της αλήθειας. Είναι το εξής:
η πολιτισμικά διαδεδομένη κυριαρχία της πρόχειρης, φθηνής και ανεύθυνης φαντασίας έναντι της ακριβής, επίπονης υπεύθυνης αλήθειας αναδιαμορφώνει τα ίδια τα κίνητρά μας. Ανταμείβει όσους κατέχουν την τέχνη της γρήγορης, κολακευτικής ή συνταρακτικής αφήγησης, ενώ τιμωρεί όσους αφιερώνουν τον εαυτό τους στην δύσκολη και μη γοητευτική αναζήτηση της αλήθειας. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό διαβρώνει τον σεβασμό για την αρετή και αποθαρρύνει τα άτομα από το να επιλέξουν τον δρόμο της ειλικρίνειας, της υπομονής και της πνευματικής ακεραιότητας, γιατί τον κάνει εξαιρετικά δύσκολο και απίθανο.
Αυτό δεν είναι μόνο ένα προσωπικό δίλημμα, αλλά και ένα πολιτισμικό. Η καριέρα και η επιτυχία σε πολλούς τομείς — πολιτική, μέσα μαζικής ενημέρωσης, επιχειρήσεις — συχνά συνδέονται λιγότερο με το βάθος, την επιμέλεια και την ακρίβεια και περισσότερο με την ταχύτητα, το δράμα και την ευρεία ζήτηση της αγοράς. Η μεγιστοποίηση του κέρδους, ειδικά σε κλάδους που βασίζονται στην αίσθηση, απαιτεί γρήγορες, απλοποιημένες και συναισθηματικά φορτισμένες αφηγήσεις. Αυτές είναι άλλωστε προσαρμοσμένες σε μυαλά που είναι πολύ εξαντλημένα ή αποσπασμένα για να αντιμετωπίσουν την πολυπλοκότητα της αλήθειας. Και έτσι ο κύκλος ενισχύεται: οι επιφανειακές ιστορίες πολλαπλασιάζονται, το κοινό συνηθίζει σε αυτές, η αλήθεια γίνεται πιο σπάνια και πιο δύσκολο να διατηρηθεί, και όσοι αγωνίζονται για αυτήν στερούνται αναγνώρισης και κινήτρου. Ένας τέτοιος κύκλος δεν μπορεί απλά να «εξελιχθεί» προς την αρετή. Σε κάποιο σημείο, πρέπει να σπάσει.
Αυτό το σημείο κατάρρευσης, περίοδος διαταραχής είναι εκεί όπου βρισκόμαστε τώρα.
Το ανθρώπινο δίλημμα: Επεξεργαστές πληροφοριών σε ένα οικοσύστημα ρύπων και αποβλήτων
Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ξεφύγουν από τις πληροφορίες. Είμαστε βιολογικοί, ψυχολογικοί, πολιτικοί και ακόμη και πνευματικοί επεξεργαστές πληροφοριών. Η επιβίωσή μας, η ταυτότητά μας, οι σχέσεις μας εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε, μεταδίδουμε και ερμηνεύουμε αφηγήματα, ιστορίες.
Αυτό κάνει το δίλημμά μας ακόμη πιο έντονο. Εάν οι περισσότερες από τις διαθέσιμες πληροφορίες είναι χαμηλής ποιότητας, παραμορφωμένες ή ψευδείς, τότε οι συνομιλίες, οι αποφάσεις και οι θεσμοί μας θα βασίζονται σε ασταθές έδαφος. Η δημοκρατία κλονίζεται. Η επιστήμη υπονομεύεται. Η εμπιστοσύνη καταρρέει.
Φανταστείτε να προσπαθείτε να προσομοιώσετε την κοινωνία — σε έναν υπολογιστή, σε ένα μοντέλο ή ακόμη και σε μια προσωπική κοσμοθεωρία — ενώ οι περισσότερες από τις εισροές σας είναι σκουπίδια. Το αποτέλεσμα θα είναι εξίσου παραμορφωμένο. Και αυτό δεν είναι ένα υποθετικό πρόβλημα: διαμορφώνει τις εκλογές, τις οικονομικές φούσκες, τους πολέμους και τις πολιτισμικές συγκρούσεις κάθε μέρα.
Οι συνέπειες
Η πολιτιστική κυριαρχία της φθηνής μυθοπλασίας έναντι της ακριβής αλήθειας είναι σαν μια πραγματική πανδημία — αόρατη, μεταδοτική και διαβρωτική. Εξαπλώνεται σε όλες τις πλατφόρμες και τις γενιές, αποδυναμώνει τη συλλογική ανοσία στην εξαπάτηση και υπονομεύει την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων. Δεν είναι απλώς θέμα παραπληροφόρησης, είναι θέμα της ικανότητας του πολιτισμού να διατηρήσει τον εαυτό του.
Τι μπορεί να γίνει;
Το πρώτο βήμα είναι η ευαισθητοποίηση: να υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας, ξανά και ξανά, ότι η πληροφορία δεν είναι το ίδιο με την αλήθεια. Ένας τίτλος, μια ανάρτηση, μια ιστορία που λέγεται εμπιστευτικά — όλα αυτά είναι απλώς ισχυρισμοί μέχρι να επαληθευτούν.
Το δεύτερο βήμα είναι η υπομονή. Η αλήθεια απαιτεί προσπάθεια, χρόνο και συχνή συνεργασία ανάμεσα διαφορετικές ή αντίθετες απόψεις. Στις καθημερινές συνομιλίες, αυτό σημαίνει να αντισταθούμε στην παρόρμηση να βγάζουμε βιαστικά συμπεράσματα ή να επιβραβεύουμε την πιο δραματική εξήγηση.
Το τρίτο βήμα είναι το θάρρος. Επειδή η αλήθεια μπορεί να πονέσει, χρειαζόμαστε ανθεκτικότητα για να την αντιμετωπίσουμε χωρίς να καταφύγουμε στη φαντασία. Είναι πιο εύκολο να πιστεύουμε σε αποδιοπομπαίους τράγους, συνωμοσίες ή παρηγορητικούς μύθους. Χρειάζεται θάρρος για να αντιμετωπίσουμε τον κόσμο όπως είναι, όχι όπως θα θέλαμε να γίνει ή συνηθίσαμε να νομίζουμε πως είναι. Χρειάζεται θάρρος για να βγούμε από το φρούριο ή τη φυλακή του ιδεαλισμού των πεποιθήσεών μας.
Τελική σκέψη
Ζούμε σε μια εποχή που ξεχειλίζει από πληροφορίες, αλλά στερείται αλήθειας. Η ανισορροπία είναι δομική: οι φθηνές ιστορίες θα υπερισχύουν πάντα των δαπανηρών πραγματικοτήτων, εκτός αν μάθουμε, ατομικά και συλλογικά, να αναγνωρίζουμε και να εκτιμάμε τη διαφορά. Αν η αλήθεια είναι σπάνια, ακριβή, περίπλοκη, σύνθετη και αντίθετη από τις πεποιθήσεις μας, και γι αυτό μερικές φορές οδυνηρή, αυτό την κάνει μόνο πιο πολύτιμη.
Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν η πληροφορία είναι αλήθεια. Είναι αν είμαστε διατεθειμένοι να πληρώσουμε το τίμημα — με το χρόνο μας, την προσπάθεια μας και μερικές φορές με την άνεσή μας — για να αναζητήσουμε την αλήθεια σε έναν κόσμο που ανταμείβει τα ψέματα και τα μυστικά, τις ψευδαισθήσεις και τις αυταπάτες, βάση ιδεαλισμού κάποιου δόγματος.
